Wat is de oorzaak van het syndroom van Cushing?

De meest voorkomende oorzaak van het syndroom van Cushing is het gebruik van medicijnen die cortisol bevatten.

Bij een endogene Cushing is de ziekte van Cushing, veroorzaakt door een (meestal goedaardig) gezwel in de hypofyse, in 70% van de gevallen de oorzaak. Cortisol producerende (goedaardige of kwaadaardige) bijnier gezwellen en ectopische ACTH producerende (goedaardige of kwaadaardige) gezwellen komen minder vaak voor (10-15%). Ectopische aanmaak van CRH is heel zeldzaam. De ziekte van Cushing kan ook onderdeel zijn van een genetisch syndroom.

Hoe vaak komt het syndroom van Cushing voor?

De meest voorkomende oorzaak van het syndroom van Cushing is het gebruik van medicijnen die cortisol of cortisol gelijkende stoffen bevatten, maar het is niet duidelijk hoe vaak deze vorm van Cushing precies voorkomt. Geschat wordt dat er ongeveer 50 nieuwe patiënten zijn met het syndroom van Cushing per jaar in Nederland.

Wat zijn de gevolgen van het syndroom van Cushing?

Een te hoog cortisol kan allerlei klachten en verschijnselen geven. Voorbeelden hiervan zijn:

• Een typische verdeling van vet: vetopstapeling rond de buik (centrale obesitas) en de nek (buffalo hump)
• Spierafbraak met als gevolg dunne armen en benen en verminderde spierkracht
• Gewichtstoename
• Een rond en opgeblazen gezicht met rode blosjes (moonface)
• Hoge bloeddruk
• Een te hoog suikergehalte in het bloed (suikerziekte)
• Acne van de huid
• Dunne en broze huid, waarbij sneller dan normaal blauwe plekken ontstaan
• Zwangerschapsstrepen op de buik en billen (striae)
• Vermoeidheid
• Slaapproblemen
• Geheugen- en concentratieproblemen
• Menstruatieproblemen bij vrouwen en verminderde vruchtbaarheid
• Brozere botten (verminderde botdichtheid)
• Stemmingswisselingen, zoals een depressie, euforie of een psychose

De kwaliteit van leven van mensen met het syndroom van Cushing is vaak verminderd. Daarnaast bestaat er een hogere kans op hart- en vaatziekten. Ondanks behandeling kunnen er soms klachten blijven bestaan. Welke klachten dit zijn en de ernst ervan is voor ieder mens anders. Het lichaam moet na de behandeling langzaam ontwennen van de hoge cortisolgehaltes die aanwezig waren.

Hoe wordt het syndroom van Cushing vastgesteld?

Eerst moet worden nagegaan of mensen medicijnen gebruiken die cortisol of cortisol gelijkende stoffen bevatten. Dit is namelijk de meest voorkomende oorzaak van het syndroom van Cushing. In dit geval wordt geprobeerd de medicatie langzaam af te bouwen. Na verloop van tijd zal het syndroom van Cushing dan verdwijnen.

Indien mensen deze medicijnen niet gebruiken, wordt onderzoek gedaan naar de hoeveelheid cortisol in het lichaam. Dit onderzoek kan zeer lastig zijn. Er zijn namelijk allerlei factoren die ook invloed kunnen hebben op de hoogte van het cortisol in het bloed, zoals bijvoorbeeld een slecht ingestelde suikerziekte, overmatig alcoholgebruik of ernstig overgewicht. Vaak worden meerdere onderzoeken uitgevoerd en/of herhaald.

De meest gebruikte test is de korte dexamethason-remmingstest. Hierbij wordt om 23.00 uur ’s avonds 1 mg van het medicijn dexamethason ingenomen, dat de productie van cortisol door de bijnieren remt. De volgende ochtend wordt tussen 8.00 en 9.00 uur het hormoon cortisol in het bloed gemeten. Indien de cortisol-waarde onvoldoende is gezakt na inname van de dexamethason de avond ervoor, dan is er sprake van een te hoog cortisolgehalte in het bloed. Dit wordt ook wel “hypercortisolisme” genoemd. De waarde van cortisol kan ook bepaald worden door het meten van het cortisol in een 24-uurs verzameling van urine of door het afnemen van speeksel ’s avonds laat rond 23.00 uur. Indien het cortisol in de urine of speeksel te hoog is, is er sprake van een hypercortisolisme. Soms wordt ook gekeken naar de verschillende cortisolconcentraties in het bloed op verschillende tijden van de dag. Normaal wordt de hoogste waarde van het cortisol ’s ochtends gezien en neemt het cortisolgehalte met het vorderen van de dag verder af. Bij het syndroom van Cushing is dit normale dagritme niet meer aanwezig.

Als een hypercortisolisme is vastgesteld, wordt vervolgens onderzoek gedaan naar de onderliggende oorzaak van het syndroom van Cushing. Het hormoon ACTH wordt bepaald in het bloed. Als het ACTH laag is, is er sprake van een syndroom van Cushing door een gezwel in de bijnier. Dan zal een CT-scan worden gemaakt van de bijnieren om op zoek te gaan naar een gezwel dat het cortisol aanmaakt. Indien het ACTH normaal of verhoogd is, kan er sprake zijn van de ziekte van Cushing of een ectopische Cushing. Soms is het nodig om aanvullend onderzoek te doen om onderscheid te maken tussen de ziekte van Cushing en ectopische Cushing. Voorbeelden hiervan zijn een hoge dosis dexamethason-remmingstest, een CRH test of een speciaal onderzoek waarbij bloed wordt onderzocht afkomstig van het gebied van de hypofyse (sampling van de sinus petrosus). Sampling betekent “verzameling” ook wel afname van een bloedmonster genaamd. Door het maken van een MRI-scan van de hypofyse kan een gezwel in de hypofyse worden opgespoord. In het geval van een ectopische Cushing kan gebruikt gemaakt worden van een CT-scan van de borst- en buikorganen of een nucleaire scan.

Wat is de behandeling van het syndroom van Cushing?

De behandeling is afhankelijk van de oorzaak, maar bestaat veelal uit een operatie om de oorzaak van het hoge cortisol te verwijderen. Vaak worden mensen voor de operatie met medicijnen voorbehandeld om het hoge cortisolgehalte in het lichaam te verminderen.

Indien er sprake is van de ziekte van Cushing is de behandeling van eerste keus de verwijdering van het gezwel in de hypofyse (transsfenoïdale operatie, een operatie via de neus). De operatie wordt alleen uitgevoerd door neurochirurgen met veel ervaring. Indien de operatie niet tot voldoende resultaat leidt, is aanvullende behandeling noodzakelijk, zoals bijvoorbeeld een nieuwe operatie, bestraling of behandeling met medicijnen tegen het hoge cortisolgehalte in het bloed.

Indien er sprake is van het syndroom van Cushing door een bijniergezwel, dan is de behandeling de verwijdering van het gezwel door een operatie. Meestal wordt hiervoor een kijkoperatie (laparoscopische ingreep) uitgevoerd, tenzij het gezwel te groot is. In dat geval wordt een gewone operatie uitgevoerd.

Indien er sprake is van een ectopische Cushing is het doel van de behandeling om het weefsel dat ACTH of CRH produceert te verwijderen met een operatie.

Als het niet mogelijk is om de oorzaak van Cushing zelf aan te pakken, dan zijn een behandeling met medicijnen tegen het hoge cortisolgehalte in het bloed of het verwijderen van beide bijnieren een mogelijkheid.